محسن خیمه‌دوز منتقد تئاتر، فیلم و شعر، دراماتورژ، نویسنده، مدرس

لکانطه (یا همان کافه لقانطه که با سانسور تبدیل به لکانطه شد)
نمایشی از خاطرات دو دهه ۴۰ و ۵۰ ایران است به روایت ترانه‌های مشهور آن زمان و با بازخوانی‌های خوبی که می‌شوند.
نمایش لکانطه چند درام عشقی و سیاسی را به واسطۀ بازخوانی چند ترانه مشهور پاپ دو دهه ۴۰ و ۵۰ روایت می‌کند به طوری که اجرای این ترانه‌ها بخشی از روایت صحنه شدند. از ماجرای چریک فدایی خلق و حزب توده و جبهه ملی و عاشق شدن برخی از کادرهای تشکیلاتی آن‌ها تا ساواک و نفوذ ساواک در تشکیلات سیاسی و در کنارش عشق دو رفیق به یک زن و گذشت یکی به نفع دیگری به خاطر رفاقت و سرانجام تلخی که این گذشت به بار می‌آورد و مواجه شدن همه آن‌ها با جریان انقلاب ۵۷، خرده روایت‌هایی‌ست که از طریق همان ترانه‌های پاپ مشهور آن دو دهه، در نمایش لکانطه به هم پیوند می‌خورند.
این نوع روایت که مدتی‌ست در اجرای‌های تاتری ایران مُد شده، می‌تواند هم تنوع بصری و صوتی بیافریند، هم تبدیل به یک مدل روایتی برای روایت درام بر صحنه باشد، اما این خطر را هم دارد که راه را برای عامه‌پسندی و سطحی‌نگری نسبت به تاریخ و روایت‌هایی تاریخی و به ویژه روایت‌های عشقی در دل تاریخ سیاسی باز کند.
لکانطه هم از این ایراد و آسیب در امان نمانده است (در نقد و تحلیل مفصلی به این موارد اشاره خواهم کرد، به ویژه به اشکال شخصیت‌پردازی و بازیگری در این گونه درام‌های چندوجهی).
اما پر بودن سالن به ویژه در این شب‌های آخر، نشان از استقبال تماشاگران دارد که این مورد هم خود نشان از نیاز برون‌تاتری ... دیدن ادامه ›› محاطبان دارد (نیاز جامعه‌شناختی مخاطبان به شنیدن موسیقی و صوت خوش و تجدید دیدار با نوستالژی‌های دهه‌های قبل)، نیازی که لکانطه در حد توان خودش به آن پاسخ می‌دهد.
***

نمایش کشش دراماتیک خودش را تا پایان حفظ می کرد. اشارات برون متنی آن هم تا حد زیادی برای مخاطب آشنا بود که باعث ایجاد ارتباط بین مخاطب و متن می‌شد. بازی دو بازیگر نمایش هم خوب و تاثیرگذار بود. هر چند بازی یکی بیشتر تئاتری بود (تینو صالحی) و بازی دیگری بیشتر تلویزیونی (بهارام افشار).
متن ایده خوبی داشت و با آنکه بر گرفته از یکی از نمایش های موفق خارجی بود ولی پرداخت خوب داخلی شده بود. با این همه امکان تعمیق در شخصیت ها و ماجرا ها را نداشت. که می توان آن را تقصیر سانسور و ممیزی دانست. زیرا در جایی که قرار است نمایش هراس ایجاد کند، کمدی می شود و خنده ایجاد می کند. هرچند کمدی آن خوب اجرا شده اما به متن و ایده نمایش هم لطمه می زند. دکور و صحنه آرایی هم که برگرفته از همان نمایش خارجی ست با یک ویدئو پروجکشن اضافی به خوبی ایرانیزه شده اما با یک ضعف بزرگ. چرا یک میز طولانی؟ اگر قرار است فاصله عمیق را نشان دهد پس نباید اینقدر به مخاطب نزدیک باشد طوری که تماشاگر ردیف های جلو نتوانند هر دو بازیگر را با هم ببینند. و اگر قرار نیست عمق فاصله را نشان دهد و به همین دلیل هم میز نزدیک به مخاطب است پس نباید آنقدر بلند و دراز باشد که نتوان هر دو بازیگر را در یک قاب دید.
نمایش اما دیدنی ست و دارای لحظاتی شاد بی آنکه لوده باشد و به لودگی برسد.

هملت پشتکوهی
نمایشی از ابراهیم پشتکوهی‌ست که بخشی از زندگی بومی یک خانواده جنوبی را در یک برهه از تاریخ ایران (دهه شصت) بیان می‌کند. هم روایت‌های زیستی و هم روایت‌های فرهنگ جنوبی، در یک نمایش در هم تنیده شده و در یک نمایش به یادگار گذاشته شده. این سنت خوبی‌ست اگر دیگر فعالان حوزۀ نمایش و تئاتر سعی کنند بخشی از فرهنگ بومی خود را در یک یا چند برهه تاریخی ثبت کنند تا از این طریق نسل‌های بعد ارتباط‌شان با گذشته پیوند بخورد. امری که بسیار حساس و واجب است. نمایش هملت پشتکوهی در این مسیر گام برداشته که گام مهمی‌ست و موفق هم بوده است.
هملت نامیدن نمایش هم بی‌شباهت به هملت شکسپیر نیست. جدال و خشونت خانوادگی، سرخوشی و سپس ظهور بحران و نهایتا قتل و کشتن در میان اعضای خانواده. پیچیده شدن روابط درون‌خانوادگی و رو شدن بسیاری از نهان‌شده‌های شخصیتی و زیستی. این‌ها می‌تواند مشابهت‌های هملت پشتکوهی را با هملت شکسپیر توجیه کند. اما چرا هملت با پسوند پشتکوهی؟ و نه هملت با پسوندی دیگر و ارجاعی دیگر؟ پشتکوهی البته فقط نام کارگردان نیست بلکه نام محلی در جنوب هم هست که زادگاه کارگردان نیز هست. از این منظر می‌توان آن را هملتی وابسته به محل پشتکوه دانست. ولی از منظر نام کارگردان هم می‌توان به نام نمایش نظر کرد. اینکه هملتی که می‌بینید هملتی‌ست که خود پشتکوهی نوشته و تجربه کرده و نه شکسپیر. از این منظر انگار تبی در بین فعالان آثار نمایشی ایجاد شده که تمایل دارند نام خود را بر نمایش یا در نمایش ذکر کنند. شاید در برخی آثار یا در مقطعی از یک اثر بتوان چنین کرد اما تبدیل شدنش به یک سنت به نظر مناسب نیست.
بازی‌ها در حد و توان متن خوب اجرا شدند هر چند متن جایی برای بازی‌های بهتر نداشت و از این نظر باید ویرایشی در متن صورت می‌گرفت تا فضا برای ... دیدن ادامه ›› بازی‌های بهتر فراهم شود.
فرم اجرای نمایش فاقد نوآوری صحنه‌ای بود و بیشتر متکی به اتفاقات دراماتیک درون‌متنی بود تا ظهورفرم‌های نمایشی. و این مسئلۀ جدی این روزهای تئاتر ایران است: فقدان نوآوری‌های فرمال. برخی هم که می‌خواهند در خلق فرم، تجربه‌گرایی پیشه کنند آنقدر افراط می‌کنند که متن را نابود می‌کنند یا نادیده می‌گیرند و متن نمایشی را به «دستور صحنه» تقلیل می‌دهند.
با آنکه متن نمایش هملت پشتکوهی یک اتفاق مهم در روایت‌پردازی تاریخی از یک برهه حساس تاریخ ایران است و با آنکه نمایش به لحاظ فرمال حرفی برای گفتن ندارد اما در این میان یک میزانسن و یک تک‌لحظه‌ای وجود دارد که می‌تواند ابتکار فرمال کارگردانی در این نمایش باشد و شاید با همین لحظه درخشان ولی اندک بتوان فقدان نوآوری فرمال در نمایش را بخشید و نادیده گرفت. و آن لحظه‌ای‌ست که همه اعضای خانواده در برابر صفحه تلویزیون به یکباره فریز می‌شوند و همه محو در تماشای سریال تلویزیونی دهه شصت (احتمالا سریال اوشین). این فریزشدگی، این سکوت چند ثانیه‌ای و همگانی، از لحظات بسیار درخشان نمایش است که به شدت تاثیر دراماتیک دارد و تا آخر نمایش نیز تاثیر آن بر مخاطب باقی می‌ماند، می‌تواند تا مدت‌ها در ذهن باقی بماند و شاید تبدیل به یک نقطه‌عطف فراموش‌نشدنی نمایش شود. اجرای درست و زیبای همین چند ثانیه نشان می‌دهد که نمایش هملت پشتکوهی با قدری دراماتورژی در متن و دراماتورژی در اجرای صحنه‌ای می‌تواند به یک اثر آوانگارد در تاتر ملی ایران تبدیل شود. تئاتری ایرانی با فرمی آوانگارد و زیباشناختی که نیاز تئاتر ایران امروز است.
***

دیدن نمایشی مثل اتاق از چند جهت دشوار است.
اول به خاطر اینکه از مصیبت کرونا سخن می‌گوید که بسیاری را با خود برد از جمله کاراکترهای واقعی این نمایش را.
دوم به خاطر اینکه بنیانگذار این درام، کارگردان مستعدش، ساشا کشوادی را درست در لحظه به ثمر رساندن کارش از دست داد.
و سوم به خاطر اینکه بیان دراماتیک دو مورد اول و دوم را بچه‌های گروه، به ویژه بازیگران، به نحو تاثیرگذاری بازی و ارائه کرده بودند.
و دشواری دیدن این نمایش از همین‌جاست که مخاطب باید، هم بتواند دشواری این موارد سه‌گانه را تحمل کند، هم بتواند از دیدن یک نمایش دراماتیک لذت ببرد. و چه دشواری بالاتر از این که ببینی و احساس کنی زیست خود کارگردان با اثرش و با کاراکترهایی که آنها هم دیگر نیستند، یکی شده و تو نمی‌دانی مرز بین واقعیت و تخیل کجاست؟ به درام نمایش که نگاه می‌کنی واقعیت تلخ را می‌بینی، به واقعیت تلخ که نظر می‌کنی درامی را می‌بینی نشسته بر صحنه و سعی در ارائه روایتی زیبا دارد. و مگر یکی از جنبه‌های مثبت تاتر، تاثیرگذاری‌اش نیست؟ و مگر یکی از وجو بارز «درام- مستند» بازنمایی اتفاقات رئال در بستری از یک درام پر کشش نیست؟ اگر چنین است پس می‌توان گفت که نمایش اتاق موفق بوده است و دشواری چندگانه دیدن نمایش را تحمل‌پذیر می‌کند.
یکی دو نقد جزئی هم بر این نمایش هست که به احترام تمام عوامل این نمایش آنها را به طور خصوصی برای عوامل گروه خواهم گفت که اگر مایل بودند استفاده ... دیدن ادامه ›› کنند و اگر صلاح دیدند نشر دهند.
از بازی‌های خوب نمایش هم نمی‌توان یاد نکرد به ویژه بازی خوب و تاثیرگذار رضا جهانی که آهنگ حرکاتش بر صحنه، موسیقی درام است. به ویژه وقتی که در انتهای نمایش، در یک بازی مینیمال و زیبا، زمان را به نحوی دیدنی فراموش می‌کند. همان زمانی که تاریخ ماست و ما مدت‌هاست تاریخ‌مان را هم فراموش کرده‌ایم.