خسته نباشید.
واکنش نخست من تا نیمی از نمایش تحیر بود و مدام دست‌مریزاد می‌گفتم به این همه خلاقیت. در میانه به مخاطبی فکر کردم که هملت، مکبث و اتللو را نخوانده و نمی‌شناسد! فکر کردم که آیا او هم مثل من این طور ذوق‌زده می‌شود. و در یک سوم انتهای نمایش ضمن اینکه هنوز داشتم ذوق می‌کردم از این همه خلاقیت در طراحی حرکت، دنبال درام مستقلی می‌گشتم که یک مخاطب معمولی، یا مخاطبی مثل من که نمی‌خواهد به آن آثار فکر کند را دنبال خودش بکشد و داستان فانتزی تابلوی سر در دست‌شویی یک پاساژ، جذاب بود و می‌توانستم به عنوان یک پیرنگ به آن توجه کنم، اما خرده‌پیرنگ‌ها به چیزی بیرون از پیرنگ فرضی من متصل بودند که بدون پیرنگ آثار شکسپیر انگار نمی‌توانستند به صورت مستقل روی پای خود بایستند. حتماً با خودتان فکر می‌کنید که تو بیشتر می‌فهمی یا داوران محترم دو جشنواره که این کار بسیاری جایزه برده است؟! رأی داوران حتماً محترم است، اما یادمان نرود که داوران همه تئاتری هستند و با آثار شکسپیر زندگی کرده‌اند و این میزان خلاقیت حتماً شگفت‌زده‌شان کرده است. توانایی خلق این میزان اکت، بی‌نظیر است و من هم ستایش می‌کنم، اما دوست داشتم نویسندگان، کارگردان و بازیگران محترم می‌گذاشتند مقداری از ذوق‌زدگی‌شان نسبت به طرحی که پیدا کرده‌اند بگذرد و در یک لابراتوار قوی بارها و بارها ازمایش می‌کردند تا همین ایده با این میزان خلاقیت با پیرنگ و خرده‌پیرنگ‌هایی مستقل و ستودنی خلق می‌شد که لذت تماشاگر را دو چندان می‌کرد. به هر حال باز هم تشکر می‌کنم و ممنونم که ما را با دنیای ذهنی و خلاقشان سهیم کردند.

از سالن که بیرون آمدم با دوستم شاد و شنگول بودیم و تا ماشین از شوخی‌ها گفتیم و خندیدیم و از بازی خوب بازیگران و مخصوصا بازی خود جن اصلی و خواهرش و بازی فوق‌العاده‌ی آهنگساز و خواننده. از داستان امیرکبیر صحبت کردیم و مرتب هم هر دو از یکدیگر تشکر می‌کردیم که برای دیدن این نمایش همدیگر را همراهی کردیم و این نمایش را دیدیم. خندیده بودیم و شاد بودیم و لحظات پس از دیدن نمایش برایمان در واکنش‌های مقدم بر نقد با این حرف‌ها سپری شد. از طراحی سکوی وسط و آن باکس‌ها صحبت کردیم که زیبا و کارگشا بودند و تداعی‌گر نماش‌های اصیل ایرانی و روحوضی و حتی تعزیه و ... به ابتدای اتوبان قم-تهران رسیدیم و ایستادیم تا قهوه‌ای بخوریم. قهوه خوردنمان حدود نیم ساعت یا بیشتر طول کشید، چون نشسته بودیم و هیجانات فروکش کرده بود و چون هر دو داستان‌نویس هستیم فکر کردیم داستان و خط روایت اصلی و به قول نویسنده‌ها طرح و یا فکر اولیه داستان چه بود. به متن تبلیغ نمایش رجوع کردیم که نوشته بود داستان چهار جن است که... سؤال اول ما این بود که داستان در ده دقیقه‌ی ابتدایی با چه کسانی، چه موضوعی، چه حادثه‌ای و... شروع شد؟! دنبال whهای ابتدای یک نمایشنامه می‌گشتیم و هر چه را می‌گفتیم می‌رسیدیم به نگهبان موزه و برادرش و انسان‌واره‌های امیرکبیر و مهدعلیا و ناصرالدین شاه. گفتیم پس بنابر تعریف‌های نمایشنامه، داستان این نمایشنامه داستان این چند پرسوناژ است! باز به متن تبلیغ اثر رجوع کردیم که داستان چهار جن بود. ابتدای نمایش را ورق زدیم تا رسیدیم به ورود جن‌ها و دغدغه‌ی جن اصلی داستان که می‌خواست نمایشی اجرا کند و تا آن لحظه ناکام بود. در این تورق، داستان اصلی را کشف کردیم و این سؤال که افتتاحیه چرا آن طور شروع شد، برایمان حل نشد. میان حرف‌هایمان البته مدام تکرار می‌کردیم که این نمایش در بین تئاترهایی که ادعای کمدی دارند خوب بود و خوشمان آمد، اما ما دنبال کشف و شهود که وظیفه‌ی اصلی یک نمایش است هم بودیم. مثلاً وقتی کشف کردیم که نمایش می‌خواسته بر اساس نمایش‌های آئینی ایرانی پیش برود، طراحی صحنه آن لت آخر و پرده‌های زیبایش و سکوی نشستنش که مثلاً پله بود را نفهمیدیم. ظاهراً فقط برای لباس عوض کردن بود که با نوع طراحی لباس نیازی نبود بازیگران پنهان شوند و لباس عوض کنند. آن دکور انتهایی از نظر نمایش آئینی تخت حوضی و یا روحوضی، تعزیه و نمایش‌هایی از این دست زائد بود و البته این نظر ما بود و فکر کردیم حتماً کارگردان برایش معنایی تراشیده که ما غافلیم از آن. بعد به تعویض صحنه‌ها و رفت و آمد نور فکر کردیم که باز هم با سیاق کارهای آئینی ما جور در نمی‌آمد و بازی در بازی‌ها ... دیدن ادامه ›› نیازی به این کار ندارند و در نمایش‌های اصیل ما یک چرخاندن عصا شخصیتی را با همان لباس‌ها به شخصیت دیگر تبدیل می‌کند و...
گریم کار هم باز دست و پا گیر شیوه‌ی اجرایی بود، در تعویض شخصیتِ بازی، گریم به ما گوشزد می‌کرد که این فرد فلانی است که دارد نقش جدید بازی می‌کند، اما فلانی هم خودش بازیگری است که دارد نقش بازی می‌کند و اگر مثلاً این کار یک نمایش اپیک با سبک اجرایی بیگانه‌سازی بود، شاید می‌شد برای این کار توجیهی پیدا کرد، اما نمایش در دو شیوه‌ی آئینی سنتی ایرانی و متداکتینگ در حال اجرا بود و این‌ها برای ما گیج‌کننده بود.
گروه موسیقی به غیر از دو خواننده، بقیه هم در نور بودند و هم نبودند، اما در هر حال توی صحنه حضور داشتند و صورت و بدنی خنثی داشتند و نمی‌دانستیم که مثل خواننده مرد جزئی از بازی هستند یا نه! این خنثی بودن این سؤال را مطرح می‌کرد که اساساً این‌ها ضروتی داشت روی صحنه حضور داشته باشند؟! نوازنده‌ها در حین عشق‌بازی با آلات موسیقی و نواختن هم دارای صورت‌هایی متناسب با آهنگی که می‌زنند هستند و همین اندازه هم می‌توانست کمک کند به توجه بصری ما و ما دو نفر از این توجه بصری بی بهره بودیم که شاید بی ذوقی ما بود! و البته تنوع موسیقی جذاب بود، اما منطق آن را پیدا نکردیم، در انتها خواننده به تقلید از خواننده‌ی پاپِ معروفی می‌خواند که درون این کار جز جذب مخاطب امروزی که این خواننده را می‌شناسد، ضرورتی دیگر را ندیدیم.
در مورد این نمایش خوانده و شنیده بودیم که شوخی‌هایی زننده ندارد و این مزیت کار است که بدون کلمات ج.ن.س.ی رایج در آثار طنز امروزیِ نمایش‌های ما، توانسته مردم را بخنداند، و ما این را در دیالوگ دیدیم و ابتدا لذت بردیم، اما بعد توجه کردیم و فهمیدیم که درست است کلمات گفته نشدند، اما در ذهن ما تخمشان کاشته شد. دیالوگ‌ها درست است پ.و.ر.ن نبودند، اما ا.ر.و.ت.ی.ک بودند و خشی ج.ن.س.ی بر ذهن بیننده می‌انداختند.
ما نتوانستیم پیرنگ اصلی داستان را پیدا کنیم و خرده‌پیرنگ‌ها هم چون حلقه‌هایی بودند که یک جایشان باز بود و از حلقه‌ی پیرنگ اصلی بیرون پرتاب می‌شدند و به ما کمک نمی‌کردند تا بتوانیم پیرنگ اصلی را بفهمیم . مثلاً برادر اِواخواهری، که بود؟! بودنش چه ضرورتی داشت؟! داستانش چه بود؟! اگر داستانی داشت چقدر الگوی پیرنگ اصلی را دنبال می‌کرد؟! برادر دیگر هم همین طور؟ یا آن دستیار مسیحی؟! اصلاً مسیحی بودنش چه کارکردی داشت؟! لکنت داشتنش چطور؟ و... شاید بگویید که کار طنز بود و نباید این قدر موشکافانه به اثر نگاه کرد! بله ما هم خندیدیم، اما اثر ادعای تئاتر کمدی داشت و دنبال تئاتر بودنش بودیم. تئاتر یک متن دراماتیک باید داشته باشد و متن دراماتیک باید خط سیر پیرنگ و روایتش در بیاید تا شخصیتِ بازی، داستانش مشخص شود و آن وقت که تبدیل به شخصیت شد من بتوانم بگویم فلانی خوب بازی کرد، چون فلان شخصیتِ بازی را به خوبی ارائه داد. اما بعد از این بحث‌ها ما سؤالمان این بود که آن شخصیت که گفته بودیم خوب بازی کرد، چه شخصیتی را خوب بازی کرد؟! آیا اصلاً شخصیتی وجود داشت برای بازی یا در خلأِ شخصیت‌پردازی، فلان بازیگر با اتکا به بداهه‌پردازی و توانایی ذاتی، چیزی ارائه کرد که ذهن ما در ابتدا او را خوب ببیند؟!
ما نمایش را دوست داشتیم و برای همین وقت گذاشتیم و این همه حرف زدیم و به همه‌ی کسانی که کار را عمیقاً دوست داشتند حق می‌دهیم و احترام می گذاریم، اما نظراتمان این‌گونه بود و فکر می‌کردیم نویسنده و کارگردان محترم با دیدن یک ایده‌ی جالب و دوست‌داشتنی که وجود جن‌هایی در حمام فین است، ذوق‌زده شده‌اند و بدون این که بدانند ایده‌ی خوب را پرداختِ خیلی‌خوب، عالی می‌کند، به همین اندازه بسنده کردند که البته موفق بودند و من در این جا نظری مخالف ندیدم و همه‌ی تئاتربین‌های حرفه‌ای و حتی استاد امجد را راضی کردند.
در آخر ما برای این نمایش نتوانستیم یک شیوه‌ی اجرایی‌ای پیدا کنیم تا بعضی از حرکات، نقش در نقش‌ها و غیره را به درستی بفهمیم. مثلاً در آثار سنتی ایران، موافق‌خوان‌ها همیشه موافق‌خوان هستند و یک بازیگری که نقش مثبت و مخصوصاً امیرکبیر را بازی می‌کند یک‌باره سر از زن اول حرمسرا در نمی‌آورد، اما در شیوه‌ی اجرایی غربی شاید این نقص نباشد و...
به هر حال دست‌مریزاد می‌گوییم که در این زمانه‌ی نامراد، چراغ تئاتر را روشن نگه داشته‌اید و مردم غمگین ایران را می‌خندانید و بی‌شک برای این نمایش بسیار بسیار زحمت کشیده‌اید و دمتان گرم.

برتولت برشت همیشه عالی است. سبک نوشتاری‌اش به گونه‌ای است که داستانی که هزار بار شنیده‌اید را باز هم تا لحظه‌ی آخر می‌خواهید بشنوید، چون تعلیق در چه خواهد شد را حذف کرده و تعلیق چگونگی شدن را خلق کرده است: چگونه گالیله مجبور می‌شود تلسکوپ اختراع دیگری را به نام خود ثبت کند، چگونه مجبور می‌شود خانه‌نشین شود، چگونه مجبور می‌شود دست از تحقیقاتش بردارد، چگونه می‌شود که چرخیدن زمین را در پیشگاه کلیسا منکر می‌شود تا زنده بماند و ... فاصله‌ای که متون برشت از داستان‌گویی ارسطویی می‌گیرند این اجازه را به مخاطب می‌دهد که همذات‌پنداری نکند، بلکه بیندیشد و بتواند مشاهده‌گر باشد. او مخاطب را وادار می‌کند که شخصیت‌ها را به جای بازی‌کردن، دنبال کند، جستجوگری را یاد مخاطبش می‌دهد، و عمیقا از ما می‌خواهد که فکر کنیم و بیاموزیم. به خاطر همین به شیوه‌ی نمایشی او شیوه‌ی آموزشی هم می‌گویند. و ...
در نمایش اخیر هر چند کارگردان عامدانه تمامی شیوه‌ی اپیک را نخواسته است به اجرا در بیاورد و با اضافه کردن لحظات عاشقانه‌ی کمیک و حذف صحنه‌هایی از متن، اجرا را بیشتر و بیشتر به سمت اجرایی قابل فهم برای مخاطب ایرانی برده است، اما اثر قوی و مستقل است و باید با احترام برایش کلاه از سر برداشت.
طراحی صحنه‌ی بسیار هوشمندانه، طراحی لباس خوب، موسیقی به جا و طراحی فرمِ منطقی، کار را دلچسب می‌کنند و به این‌ها باید اضافه کرد بازی بسیار زیرکانه‌ی جناب آئیش را که یکی از نزدیک‌ترین شخصیت‌ها به سبک نوشتاری و اجرایی نمایش‌های برشت است. برشت اغلب از طنزی گزنده و تلخ اما نه سیاه، استفاده می‌کند و این طنز که کاملا برای شناخت شخصیت و فضای کلی نمایش ضروری است، در بازی جناب آئیش دیده می‌شود و با احترام به تمامی بازیگران خوب و شایسته‌ی نمایش گالیله باید گفت، بازیگر نقش گالیله یک سر و گردن بالاتر از بقیه ایستاده است. در نمایشی کلاسیک شاید این یک ایراد بزرگ باشد چون ما برای شناخت قهرمان باید ضد قهرمانی به همان قدرت ببینیم و توازن این دو، نمایش را پیش می‌برد، اما در آثار برشت این مورد الزامی نیست؛ چون ساختار قهرمان و ضدقهرمان به شکل کلاسیک ... دیدن ادامه ›› معنایی ندارد و این را در آثار بزرگش مثل ننه دلاور و فرزندانش، آدم آدم است یا زن خوب ایالت سچون و غیره به خوبی می‌بینیم. با این که از قم برای دیدن نمایش آمدم و ساعت 10 شب برای برگشت کمی مشکل داشتم، اما باز هم به دیدنش خواهم آمد و می‌دانم که در اجرای بعدی چیزهای بیشتری پیدا خواهم کرد و بیشتر می‌آموزم.
تنها نکته‌ای که به عنوان نقص در این نوشتار می‌خواهم ذکر کنم، لحن خاصی است که بازیگران ما در اجراهای متون خارجی ادا می‌کنند که برایم هیچ وقت قابل هضم نبوده. در بازیگران این نمایش و البته بسیاری از آثار ترجمه، این لحن اذیت کننده است. زمانی به دلیل ترجمه‌های ناقص که کاملا زبان مبدا را به مقصد تبدیل نمی کردند، این لحن و ادا در بیان بازیگران ظاهر می‌شد، اما با وجود ترجمه‌ی تقریبا بی‌نقص استاد سمندریان، وجود این لحن باعث می‌شود که فاصله‌ی دومی بین صحنه و تماشاگر دیده شود که این فاصله‌گذاری دیگر نه کار برشت است و نه کار کارگردان، بلکه مشکلی است که باید حل شود
در پایان باز هم تشکر می‌کنم و این اجرا را به همه‌ی ایرانی‌ها توصیه می‌کنم.