رضا صاد مدرس و برنامه ساز

تا حالا شده روبروی یه تابلوی نقاشی بایستی، یا به یه موسیقی گوش بدی و یهو از خودت بپرسی "خب، این واقعا چیه؟" یا "چرا اسم اینو هنر گذاشتن؟" انگار یه جور سوال پیچیده تو ذهنت شکل می‌گیره. خب، نگران نباش! این دقیقا همون جاییه که فلسفه هنر به دادمون می‌رسه. فلسفه هنر، یه جور عدسیه که باعث میشه عمیق‌تر به هنر نگاه کنیم، مفاهیمش رو درک کنیم و سوالاتی رو بپرسیم که شاید تا حالا اصلا بهشون فکر هم نکرده باشیم.

شاید بپرسی، اصلا چرا باید به این فلسفه هنر اهمیت بدیم؟ مگه خود هنر کافی نیست؟ بذار یه مثال بزنم. فرض کن داری یه فیلم می‌بینی. اولش فقط از دیدن صحنه‌ها و شنیدن صداها لذت می‌بری. اما بعدش، اگه کمی عمیق‌تر فکر کنی، ممکنه سوالاتی برات پیش بیاد: داستان فیلم چی می‌گه؟ چرا این شخصیت‌ها اینطوری رفتار می‌کنن؟ کارگردان چی می‌خواسته به ما نشون بده؟ این دقیقا همون لحظه‌ایه که فلسفه هنر وارد ماجرا میشه. فلسفه هنر به ما یه سری ابزار میده که بتونیم سوال‌های جدی‌تری درباره هنر بپرسیم و یه درک بهتری ازش پیدا کنیم.

در واقع، فلسفه هنر مثل یه چراغ قوه عمل می‌کنه که تاریکی‌های دنیای هنر رو روشن می‌کنه. به کمکش می‌تونیم مفاهیم اصلی هنر رو بهتر درک کنیم، مفاهیمی مثل: بازنمایی (یعنی یه اثر هنری یه چیز دیگه رو نشون بده)، بیان (یعنی یه اثر هنری احساسات و افکار هنرمند رو به ما منتقل کنه)، فرم هنری (یعنی شکل ... دیدن ادامه ›› و شمایل یه اثر هنری)، تجربه زیبایی‌شناختی (حسی که ما موقع مواجهه با یه اثر هنری تجربه می‌کنیم) و ویژگی‌های زیبایی‌شناختی (یعنی چیزهایی که باعث می‌شن یه اثر هنری زیبا یا جذاب به نظر برسه).

یکی از سوالای خیلی اساسی توی فلسفه هنر اینه که "چه چیزی یه چیزی رو هنر می‌کنه؟" فیلسوف‌های زیادی سعی کردن به این سوال جواب بدن، ولی هیچ جواب ساده و قطعی‌ای وجود نداره. مثلا بعضی ها میگن هنر یعنی چیزی که یه چیز دیگه رو نشون بده، شبیه واقعیت باشه. این میشه نظریه بازنمایی. اما اگه به نقاشی‌های انتزاعی یا مجسمه‌های مدرن نگاه کنیم، می‌بینیم خیلی از هنرها اصلا شبیه هیچ چیز واقعی نیستن. پس این نظریه به تنهایی کافی نیست.

یه عده دیگه میگن هنر یعنی چیزی که احساسات هنرمند رو بیان کنه، مثل یه شعر غمگین که حس ناراحتی شاعر رو به ما منتقل می‌کنه. این میشه نظریه بیان. اما آیا همه هنرها باید احساسات هنرمند رو نشون بدن؟ آیا یه نقاشی انتزاعی که هیچ احساس خاصی رو بیان نمی‌کنه، هنر محسوب نمیشه؟ این نظریه هم جواب کاملی نمیده.

یه عده دیگه هم میگن مهمترین چیز تو هنر، فرم و شکلشه. یعنی رنگ‌ها، خط‌ها، بافت‌ها و ترکیب‌بندی یه نقاشی یا ریتم و ملودی یه موسیقی. این میشه نظریه فرمالیسم. اما آیا هنر فقط به ظاهرش خلاصه میشه؟ آیا محتوا و مفهوم یه اثر هنری هیچ اهمیتی نداره؟ باز هم این نظریه هم کامله نیست.

بعضی ها هم میگن هنر یعنی چیزی که یه تجربه زیبایی‌شناختی رو به وجود بیاره. یعنی وقتی یه چیزی رو به عنوان هنر می‌بینیم، یه حس خاص، یه حس لذت یا شگفتی بهمون دست بده. این میشه نظریه زیبایی شناسی. اما آیا هنر فقط باید زیبا باشه؟ مگه یه اثر هنری که زشت و ناراحت کننده ست، نمیتونه هنر باشه؟ باز هم این نظریه به تنهایی جواب کاملی نمیده.

خب، بعد این همه بررسی، شاید به این نتیجه برسیم که تعریف کردن هنر خیلی سخته و شاید اصلا غیرممکن باشه. خیلی از فیلسوف‌ها هم به همین نتیجه رسیدن. بعضی‌ها میگن هنر مثل یه خانواده می‌مونه. یعنی همه اعضای خانواده یه شباهت‌هایی به همدیگه دارن، اما هیچ ویژگی مشترک و قطعی‌ای وجود نداره که همشون داشته باشن. به این می‌گن "شباهت خانوادگی". بعضی دیگه هم میگن اصلاً نباید دنبال یه تعریف قطعی برای هنر باشیم. چون هنر یه چیز پویاست و همیشه در حال تغییره. هر دوره‌ای، هر جامعه‌ای و هر هنرمندی دیدگاه متفاوتی درباره هنر داره. پس بهتره به جای اینکه دنبال یه تعریف قطعی بگردیم، سعی کنیم هنر رو درک کنیم، ازش لذت ببریم و باهاش ارتباط برقرار کنیم.

حالا اگه تعریف قطعی‌ای برای هنر وجود نداره، چطور باید با آثار هنری مواجه بشیم؟ چطور بفهمیم یه چیزی واقعا هنره یا نه؟ اینجاست که فلسفه هنر باز هم به کمک ما میاد. فلسفه هنر به ما یاد میده که: به اثر هنری با دقت نگاه کنیم، به محتوای اثر فکر کنیم، به زمینه فرهنگی و تاریخی اثر توجه کنیم، نظرات مختلف رو در نظر بگیریم و مهمتر از همه، از اثر هنری لذت ببریم.

در نهایت، فلسفه هنر یه سفر بی‌پایانه. یه سفری که هیچ‌وقت تموم نمیشه. هر چقدر بیشتر درباره هنر فکر کنیم، بیشتر متوجه پیچیدگی‌ها و زیبایی‌های اون می‌شیم. فلسفه هنر به ما یاد میده که هیچ جواب قطعی و ساده‌ای وجود نداره، اما این اصلا چیز بدی نیست. اتفاقا همین پیچیدگی و ابهام، باعث میشه که هنر همیشه جذاب و هیجان‌انگیز باشه. پس بیاین با هم به دنیای هنر قدم بذاریم، سوال بپرسیم، بحث کنیم و ازش لذت ببریم. امیدوارم که این حرفا، یه شروع خوب براتون باشه.