شیوا علمی فعال هنری تئاتر و موسیقی، مدیریت منابع دیجیتال، مدرس زبان ...

یادداشتی دربارۀ نمایش «ترس و نکبت رایش سوم»
راستی که در دورۀ تیره و تاری زندگی می‌کنیم...
نمایش «ترس و نکبت رایش سوم» اثر برتولت برشت به طراحی و کارگردانی علیرضا اخوان از ۲۰ اردی‌بهشت ۱۴۰۴ در سالن دو عمارت هما روی صحنه رفته است. این نمایش‌نامه با مجموعه‌ای از صحنه‌های کوتاه و اپیزودیک، زندگی در آلمان نازی را به تصویر می‌کشد و برشت در این اثر با استفاده از تکنیک‌های تئاتر حماسی، ترس، وحشت و فلاکتی را که رژیم هیتلر ایجاد کرده بود، با شیوه‌ای انتقادی، آگاهی‌بخش و تاثیرگذار به نمایش می‌گذارد. یکی از ویژگی‌های بارز این اثر مانند تمام آثار ارزشمند ادبی و نمایشی بی‌زمان بودنش است؛ همان‌طور که با خواندن «قلعۀ حیوانات» و «۱۹۸۴» جورج اورول شخصیت‌ها و وقایع برای‌مان ملموس به نظر می‌رسد، فضای سیاه «ترس و نکبت رایش سوم» برتولت برشت را هم با پوست، گوشت و استخوان‌مان درک می‌کنیم.  
هر چند موضوع نمایش، داستانی به قدمت تاریخ دارد، علیرضا اخوان موفق شده آن را به گونه‌ای جسورانه و در قالبی تازه به شیوه‌ای متفاوت و جذاب روایت کند. در این نمایش با شخصیت‌های مختلفی در جامعه مانند دهقان، کارگر کارخانه، پرستار، پزشک، افسر نازی، شهروند یهودی عادی و ... مواجه هستیم که نه تنها نمایندگان اقشار گوناگون جامعۀ آلمان نازی، بلکه نمادهایی از مردمان بسیاری از جوامع امروزی نیز هستند و به همین جهت آنها را کاملاً می‌شناسیم. فضای نمایش همان طور است که باید باشد، تلخ، گزنده، و تاریک؛ اما در همین لحظات تیره‌ و تار طنزی سیاه-از آن طنزهای هوشمندانه و با ظرافتی که در این دوره و زمانه کمیابند- گاهی لحظات کمیکی را رقم می‌زند که لبخندی توأم با اندوه به لبمان می‌آورد. 
یکی دیگر از نکات جالب این اجرا عدم تفکیک بازیگران به دو بخش اصلی و فرعی ... دیدن ادامه ›› و حضور کم‌وبیش یکسان هر یک از آنها در شش اپیزود است؛ همان طور که خود بازیگران به طور فیزیکی روی صحنه مداوم در حرکت، تقلا و گردش هستند، نقش‌هایشان هم پیوسته می‌چرخد- در هر بخش یکی پررنگ و دیگری کم‌رنگ می‌شود- و همین حرکت و پویائی جذابیت تماشای اثر را بیشتر می‌کند. 
شاید از نظر برخی استفادۀ به نسبت زیاد از ویدیو مپینگ و طراحی صحنه‌ی بسیار مینیمال از ایراداتی باشد که به این اجرا وارد است، که این نقطه نظر باید از دو منظر مورد بررسی قرار بگیرد: مورد اول اینکه این ایراد بایستی زمانی مطرح شود که صحنۀ نمایش به لحاظ وسعت امکان استفاده از آکسسوار را داشته باشد که در مورد سالن نمایش «ترس و نکبت رایش سوم» این امکان عملاً وجود ندارد و با توجه به کوریوگرافی و اکت یازده بازیگر طراحی صحنه‌ی غیرمینیمال در چنین سالنی احتمال دارد برای بازیگران دست‌وپا گیر و عامل مزاحمت هم باشد، و نکتۀ دوم اینکه هر نمایشی اساساً ملزم به بهره‌گیری از وسایل زیاد روی صحنه نیست! و چه بسا حتی در سالنی بزرگتر و مجهزتر کارگردان بنا به صلاحدید خود تمایل داشته باشد اجرا را در قالبی غیرسنتی و کلاسیک، به عنوان مثال با استفادۀ بیشتر از ویدیو مپینگ-که اتفاقاً در این نمایش کمک شایانی به پیشبرد تأثیرگذار روایت و نمایش جلوه‌های رنج شخصیت‌ها کرده-پیش ببرد که در حقیقت می‌تواند برای بسیاری از تماشاگران جذاب هم باشد و بنابراین نمی‌توان توقع داشت تمام نمایش‌ها از یک فرم و الگوی خاص پیروی کنند.
 در مجموع این نمایش پازلی است از متنی قوی، دراماتورژی خلاقانه، بازی‌های پرقدرت و درخشان، طراحی نور، صحنه، لباس، گریم و موسیقی مناسب که با چیدمانی هنرمندانه و دقیق در کنار هم قرار گرفته‌اند تا بتوانند این برش نکبت‌بار تاریخ را-که مرتب در دوران‌های مختلف تحت عناوین و شمایلی تازه تکرار میشود-با تمام سیاهی‌اش در معرض دید مخاطبان قرار دهد.  

بُندار در بندِ روئینه دژ خویش، و جم در طلب جام جهان‌بین

«کارنامه‌ی بُندار بیدَخش» از باارزش‌ترین آثار بهرام بیضایی که در مجموعه‌ نمایش‌نامه‌ای به نام «سه برخوانی» به چاپ رسیده، از ۳۱ فروردین ۱۴۰۴ در کارگاه نمایش تئاتر شهر روی صحنه رفته است. این اجرا به کارگردانی ساناز پوردشتی و مهدی وحیدروش و اجرای درخشان حسن فضلی و مهدی وحیدروش برگزیده‌ی بازیگری و کارگردانی یازدهمین فستیوال مکتب تهران شده است.
تجربه‌ی تماشای این نمایش بی‌شک یکی از غنی‌ترین تجارب برای دوست‌داران تئاتر خواهد بود چرا که بهرام بیضایی بزرگ‌ترین نمایشنامه‌نویس ایرانی که آثار شاخصش کم از شاهکارهای نمایشی غرب ندارند با بهره‌گیری از نثری فاخر و شکوهمند، استعاری، کلمات و تعابیر کهن، و تک‌گویی‌ها و دیالوگ‌هایی که در بده‌بستان‌هایی استادانه در هم می‌تنند و فضایی حماسی و افسانه‌ای می‌آفرینند، تماشاگر را از ابتدا تا انتها مجذوب این روایت تراژیک می‌کند.
بعد از نام بیضایی که برای من در عرصه‌ی نمایش‌نامه‌نویسی ایران متکلم وحده است و همواره مشتاق خواندن و تماشای آثارش بوده‌ام، پوستر بسیار خلاقانه و تیزهوشانه‌ی این اثر-شمایل نیم‌رخی سرافکنده، آمیزه‌ای از بُندار و جم، با غل و زنجیرهای آویخته از آنچه بالای سر دارد که هم تاج است و هم برج و باروهای روئینه‌دژ-همان‌گونه که سرنوشت‌ و مرگ این دو نیز نیز در هم تنیده-اشتیاقم را برای تماشای این اجرای جدید دو صد چندان کرد. طراحی صحنه‌ی ساده، با زنجیرهایی ... دیدن ادامه ›› که از مرکزی در بالا به اطراف افتاده و تخت و شنل سرخ پادشاهی جم در آن میان، همه‌ی آن چیزی است که حس‌ بودن در رویینه‌دژ و قصر جم را برای مخاطب تداعی ‌می‌کند. و چه می‌توان گفت از دو بازیگر کاربلد، مهدی وحیدروش و حسن فضلی که نثر شکوهمند و پیچیده‌ی بهرام بیضائی را به روانی جریان آب در آن فضای سیاه شناور می‌کنند-کلماتی که بیان پشت سر هم‌شان می‌تواند برای هر بازیگری چالشی پرمخاطره باشد-و به گونه‌ای کلمه به کلمه‌ی این «برخوانی» را از آن خود کرده‌اند و تمامی حس‌شان در چهره، صدا، بازی و گفتارشان زنده می‌نماید، گویی خودِ بُندار و جم حی و حاضر پیش روی حاضرینند. و این اجراهای درخشان به غیر از توانایی ستودنی خود بازیگران مرهون هدایت صحیح کارگردانان است که با وفاداری کامل به متن اصلی، این نمایش‌نامه‌ی ارزشمند را به بهترین شکل به نمایش درآورده‌اند، و البته نورپردازی-خصوصاً نور قرمزی که در دراماتیک‌ترین لحظات روی چهره‌ی جم و بُندار می‌افتد- موسیقی و افکت‌های صوتی و حتی صدای کشیده شدن زنجیر آویخته از پای بُندار و پرتاب شدن تکه کاغذهای حاصل عمری دانش‌اندوزی او به هوا، تمامی کاملاً به جا و استادانه در جهت فضاسازی هر چه موثرتر به کار می‌روند.
کارنامه‌ی بُندار بیدَخش چگونه است؟ جام جهان‌بین و روئینه‌دژ و همه‌ی آنچه بُندار با دانشش ساخته و به آن می‌بالد او را از سرنوشت محتومش نجات می‌دهند یا برایش اسارت و مرگ و تباهی می‌آورند؟ آیا او خود جم نیست؟ یا جم، خود او؟ و مگر این گونه نیست که جمِ هراسیده در پی جام و بُندارِ نومیدِ جام در دست، هر دو به سرنوشتی یکسان دچارند؟ سرنوشتی که به هنگام کوبیدن جام بر سنگ، گریزی از آن نتوان یافت. می‌شکند و تمام!