تراژدی وارد بر زبان و امیدواری برای فردای بهتر

در دوشنبه های نقد تئاتر منتقدان کانون ملی ضمن پذیرش کمیته نان به عنوان اجرایی در خور تامل به ارائه نکاتی پرداختند که بشود از آن به یک اجرای ماندگار رسید.

به گزارش کانون ملی منتقدان تئاتر ایران، در این نشست که دوشنبه ۳۰ اردیبهشت در تالار قشقایی برگزار شد، حمید کاکاسلطانی ضمن برخورداری متن کمیته نان از دردهای زندگی به بهتر شدن آن در پرهیز از خنده های بی مورد اشاره کرد، و رضا آشفته به تراژدی وارد بر زبان تاکید کرد که با اجرای چنین نمایش هایی می توان زبان گویای مردمان کُرد بود و لیلی عاج هم ضمن تاکید بر تجربه کردن تئاتر، بر امیدواری این اجرا به عنوان تعاملی برای ایجاد شرایط اجرا پرداخت.

لیلی عاج، نمایشنامه نویس و کارگردان درباره فعالیت هایش در این نشست گفت:
"کمیته‏ نان"، ششمین نمایشیِ که به صورت حرفه ای روی صحنه می‏برم. در تولید این نمایش شانس همکاری با یک تیم درجه یک از طراحان و بازیگران تاتر را داشتم.  "کمیته نان"، ادامه همان دغدغه‎های همیشگی منِ، یعنی روایت درامی بر اساس معیشت و زندگی طبقه کارگر هست. هرچند قصه‎ی اولیه "کمیته نان" با روایتی که الان روی صحنه می‎بینید، تفاوت‎های دارد که حاصل تعامل من با مرکز هنرهای نمایشی و شواری نظارت و ارزشیابیِ بوده هست. در قصه‎ی اصلی سربازهای مرزی به کولبری که دولت به او کارت فعالیت قانونی یا همان پیله وری داده، شلیک کرده و حالا خانواده آن کولبر برای خون خواهی و گرفتن حق‏شون و در واقع گرفتن جواب از دولت به تهران آمده اند و سایر ماجراها... بعد از چند بار باز نویسی و در تعاملی که با شورای نظارت و ارزشیابی داشتم، به این قصه، روایت و شخصیت‏پردازی ها رسیدم که الان شما  روی صحنه می بینید. به عنوان مثال یکی از این تغییرات پایان‏بندی نمایشِ، نمایش با مرگ  چند شخصیت تمام می شود، اما شخصیت آزاد، بعد از تصادف زنده می‏ماند و اتفاقا تنها قسمت‏هایی از  بدن‏اش می‏سوزد؛ اما سر و صورت و چشم‏هایش آسیب نمی بیند، یعنی نگاه عقلانی به آزادی هنوز نفس می‏کشد و همه این موارد در کنار تولد نوزادی که خانواده چشم به راه‎اش بودند، پایانی امیدبخش را برای نمایش رقم می‏زند.

حمید کاکاسلطانی، منتقد ضمن خسته نباشید به گروه، در مورد متن اشاره با به نویسنده کُرد که موضوعی بکر را با نگاهی مو شکافانه انتخاب کرده است، گفت: مسئله ای انسانی با نگاهی مستند به یک وضعیت بشری در یک نقطه خاص که می تواند برای عام پیش بیاید و شمولیت دارد. مفاهیم عام انسانی مانند عشق، تلاش و تم های کوچک و همیشگی را در پردازش شخصیت هایی که در کشمکش بین خودشان و طبیعت و زندگی و روز مرگی ناچار هستند مخمصه هایی در هم تنیده شده که در این نمایش به طور نمادین و تحمیل شده در جوی که گرفتار جبر هستند. این جبر می تواند سوق الجیشی و جغرافیایی باشد که تلاش برای حداقل زندگی روزمره خودشان به دست بیاورند و در این مسیر تراژدی هایی اتفاق می افتد که البته صرفا تنها نابودی و مرگ جسم انسان نیست بلکه نابودی تمام احساس ها و غرایز فطری و عاطفی بشری ست.
این مدرس دانشگاه افزود: نویسنده با مدنظر گرفتن شالوده درام، اتخاذ شیوه تکنیکال برای دراماتیزه کردن موقعیت مستند به سوی زندگی غمناک پیش می برد. اما سوال هایی برای مخاطب کنجکاو به وجود می آورد. قصه با یک هیجان و شور آغاز می گردد و شخصیت محوری زنی ست که ویژگی های یک زن فداکار، اایثارگر و مقاوم اما تنها را داشته باشد و پس از اندکی زمان شخصیت های دیگر وارد قصه می شوند، شخصیت های کاسب  با دیالوگ هایی که تقابل بین انسانها شکل می گیرد مفاهیمی انسانی در روند نمایش پیش می برد مانند سالوس که فرصت طلب است شاید شبیه علی بلبل نمایش پلکان اکبر رادی باشد. شخصیت های دیگر که نمادی از روشنفکری، آزاد اندیشی هستند، هر کدام از شخصیت ها غمگین و پر از چالش و دغدغه هستند در میانه نمایش شخصیت ها به شوخی با یکدیکر می پردازند که ذهن تماشاگر را از آن دغدغه ها دور می کند اما شاید از ساختار کلی نمایش فاصله بگیرد اگر نمایش همچنان آن تکان های شدید را حفظ کند و دیالوگ های رایج روزمره استفاده نشود درام در نمایشنامه پررنگ تر و قابل تامل تر شکل می گیرد. اجرای نمایش نشان می دهد نیمی از گفتگوها با بداهه گویی شکل گرفته است.

رضا آشفته، منتقد به تراژدی وارد بر زبان پرداخت و در مقدمه ای با اشاره به جنگ چالداران و شکست صفویه و جا افتادن کردها از ایران و ضمیمه شدن این مردمان گفت: از آن دوران همواره زبان کردی مورد سو تفاهم و بدگمانی بوده و چه بسا در سال 1923 با تجزیه امپراتوری عثمانی که در ابتدا انگلیس و فرانسه تفاهم کرده بودند که در این تجزیه شدن ها کشوری هم در آن حدود مرزهای عثمانی به نام کردستان شکل بگیرد که در نهایت ضمن انجام دسیسه ای شکل نگرفت و کردها در بین سه کشور عراق و سوریه عربی و ترکیه تقسیم شدند که همواره به دلیل داشتن زبانی متفاوت با تیعیض و مسائل تراژیک مواجه بوده اند چنانچه در ترکیه به مدت ۷۰ سال به زبان کردی صحبت کردن جرم محسوب می شد اما فشارهای بین المللی باعث شد که پس از ۱۹۹۱ پیوسته آزادی های زبانی به کردها داده شود اما هنوز هم این ستم ها وارد بر مردمان کرد هست. بنابراین بدگمانی به ضرر و آسیب این قوم ایرانی روا داشته شده و در ایران ما نیز متاسفانه بعد از انقلاب هنوز بدگمانی به کردها باعث شارهای قتصادی و بیکاری شده است. در حالیکه اینان نیز به دلیل ایرانی بودن همچنان به پای بندی زیستن در ایران اصرار دارند اما این مهم با دادن زندگی و ایجد کار و رفاه با برداشتن بدگمانی ها محقق خواهد شد.
این پژوهشگر افزود: اشاره به اقتصاد بد و تحمیل فقر به کردها که باعث مهاجرت آنها به پایتخت شده، نمونه ای از این دشواری های وارد بر شرایط زندگی آنهاست و این خود زمینه ساز تراژدی خواهد شد چنانچه برخورد و جدال عادی آزاد با یک هم دانشگاهی به یک بدگمانی بزرگ و سوئتعبیر سیاسی تبدیل شده و خانواده اش به ناچار دارند تلاش می کنند که این جوان را از خانه و زندگی اش فراری دهند. در حالیکه اینها نه دنبال دردسرند و نه دلشان دعوا و مرافعه می خواهد. اما در نگارش متن هنوز شتابی محسوس نیست به دلیل بلاتکلی لیلی عاج از آن نوشتار اولیه تا بازنویسی سوم هنوز به سرانجامی بایسته نزدیک نشده است و البته هنوز هم وجه تراژیک در آن لحاظ شده است.
روایت
حمید کاکا سلطانی در ادامه نشست، به سبک نویسندگی برشت اشاره می کند که دیالوگ ها یش را به عنوان گزاره هایی سخت تکان دهنده قرار می دهد که گریزی از موقعیت برای تماشاگر نباشد و تنها تماشاگر را وادار به تفکر نیشدار کند. او متن را بر پایه روایت بیشتر می بیند تا تصادم و برخورد کنش بین شخصیت ها. برای مثال شخصیت آراد به عنوان نماینده ای که کتاب خوان است در مقابل شخصیت دیگر که متضاد است اختلاف دو اندیشه را به مثابه نیروهایی محرک برخورد دهد که هر کدام منطق خاص خودشان را داشته باشند در این تکاپو قدرت کلام بین شخصیت ها رد و بدل و به مخاطب انتقال می دهد و تنها گزارش را جلوه نمی دهد به همین خاطر در ابتدا او در سخنانش عنوان نمایش مستند را به کار برد، نمایشی که در رادیو و تلویزیون زیاد کاربرد دارد نه اینکه پیرنگ درام را ضعیف ارائه دهد.
 این مدرس دانشگاه از ویژگی های بارز در متن و اجرای لیلا عاج را صداقت دانست زیرا کُردها انسان های صادق و روابط صادق و به دور از ریا و تظاهر دارند که در میزان سن ها و حتی در بازیگری نمایان است که البته صداقت از ویژگی های بارز درس های استانیسلاوسکی است. میزان سن های طولانی در نشستن افت ریتم را هم در متن، هم در اجرا به همراه دارد. او پیشنهاد کرد که خنده های زهرآلود و نیشخند با عث ارائه فضای گروتسک می شود و بازخوردش را به تماشاگر انتقال می دهد. هم چنین این منتقد استفاده طراحی صحنه کاربردی تر را مناسب می شمارد...
امضا
رضا آشفته نیز با اشاره به تاثیر لیلی عاج از محمد یعقوبی که در سالهای دور دسیارش بوده تاکید کرد که دیگر وقت دور شدن از این تاثیرات هست چون عاج راه و رسم خود را دارد و باید امضایش نسبت به این کنش های اجتماعی و تئاتری اش محسوس تر باشد.
او به فقر اشاره کرد که منجر به خالی شدن صحنه از حشو  زوائد شده و همه دارایی آنها به یک موکت رنگ و رو باخته طوسی رنگ خلاصه شده و یک سری سینی که در آنها این خانواده و مهمان هایشان دارند قاشق، چنگال، آدامس و سماق رستوران ارکیده را بسته بندی می کنند بلکه مخارج بیرون بردن آزاد فراهم شود... بنابراین اجرا زبان حال متن را در پیش گرفته است و اگر بازیگری متوجه این رسالت باشد و با جان و دل در این نمایش حضور داشته باشد، حتما نتیجه اش را به خوبی خواهد دید.
آشفته به آشنازدایی در طراحی صحنه پرداخت که با توری شدن دیوار همچنان به آشکار بودن آن صداقت در روال زندگی این آدمها با بیچارگی هایشان دارند دست و پنجه نرم می کنند پرداخته می شود و با آنکه متن ناتورالیستی است اما در زمان اجرا به شیوه تلیقی بازنمود می یابد و در پایان نیز یک وضعیت اکسپرسیونیستی از واگویه های مادر آزاد که به سوختن بدن و سالم ماندن سر و قلب به عنوان تنها نقطه امید این خانواده اشاره می شود  و از آن سو نیز زن رزگار که حامله است و از دست دادن شوهر و اندوه تنهایی اش می نالد با آن بچه در راه دارد این امید را نوید می دهد که نسل تازه را باید دریابند که مثل نسل سوخته در روال عادی زندگی ناکام نمانند.

لیلی عاج هم در پایان افزود: به عنوان نویسنده و کارگردانی که تنها به طرح مضامین و مشکلات کارگری  علاقه دارد،  در مسیر کشف و شهود  و تجربه هستم، هر اجرا برای من تجربه‏ای برای یافتن  شیوه‏های روایی جدید در فرم و محتواست. رویای نمایش کارگری را دارم که با شجاعت حرف امروز کارگران باشد، نمایشی که در شیوه اجرایی وطنی باشد و اثر انگشت همین روزگاری که در آن نفس می‎کشیم را داشته باشد. نمایشی با ضرباهنگی از جنس زندگی که برای کارگران تولید و برای خود آن‏ها به صحنه برده شود. هنوز با ایده آلی که در موردش حرف می‏زنم خیلی فاصله دارم؛ اما تلاشم برای آموختن و رسیدنِ به آن تداوم دارد.
رضا آشفته نیز اظهار امیدواری کرد که لیلی عاج بتواند همچنان بر این درک درست تاکید کند و درباره مردمانی بنویسد که نیازمند توجه بیشترند و این گونه می شود جامعه را در روال برابری ها و پیشرفت هایش قرار داد.
سه گانه
نمایش «کمیته نان» به کارگردانی و نویسندگی لیلی عاج در تالار قشقایی مجموعه تئاتر شهر به روی صحنه رفته است. نمایش «کمیته نان» که دومین اثر عاج درباره مشکلات صنفی و معیشتی، اجتماعی و سیاسی کارگران است در فضایی پر تنش به مساله کول‌بَرها پرداخته و وضعیت زندگی‌های سخت طبقه کارگر را روایت کرده است.
قسمت اول این تریلوژی نمایش «قند خون» بود که سال گذشته در تئاترشهر اجرا شد. قسمت دوم آن «کمیته نان» نام دارد که در قشقایی هر شب ساعت ۱۸:۳۰ اجرا می شود و سومین بخش از این تریلوژی «دایره آبی» است. در ۲ نمایش قبلی برای مردهای کارگر مشکلاتی به وجود می‌آید و زن‌ها مجبور می‌شوند بار زندگی را بچرخانند و حالا در نمایش «دایره آبی» زن‌ها در کارخانه‌ای که درهای آبی بطری را تولید می‌کند، مشغول کار هستند و این بار شاهد مشکلات زنان کارگر هستیم.
ارسطو خوش رزم، شاهو رستمی، لبخند بدیعی، الهام شعبانی، غزاله جزایری، سعید احمدی بازیگران این نمایش ۷۵ دقیقه‌ای هستند.
ماریا حاجیها طراحی گریم، الهام شعبانی طراحی لباس، سینا ییلاق بیگی طراحی صحنه و رضا خضرایی طراحی نور گروه طراحان و کهبد تاراج مدیر تولید، مریم رودبارانی روابط عمومی و تبلیغات مجازی، احمدرضا حجارزاده مشاور امور رسانه‌ای، شایان جعفرپور طراح پوستر و مواد تبلیغاتی، رضا جاویدی عکس، نگین بهزاد و ناصر ارباب دستیاران کارگردان و تریفه کریمیان موسیقی، دیگر عوامل اجرایی را تشکیل می‌دهند.