بخش اول
* تئاترِ مستندِ "ح.م یک پرتره "، اثری کامیاب و مهم به روی صحنه*
" ح.م یک پرتره "،که در سالن استاد انتظامی خانه هنرمندان ایران اجرا می شود،مکاشفه ای است تحلیلی و شاعرانه پیرامون زندگی ،آثار ، اندیشه ها و دغدغه های حسن مقدم.هنرمندی که با نگارش نمایشنامه ی«جعفرخان از فرنگ آمده»، تأثیری گرانمایه و شگرف بر تاریخ تئاتر ایران گذاشت.نویسنده و کارگردان این تئاتر مستند، آقای داوود زاهدی، با بینشی نوین ،شکستن دیوار چهارم،برقراری ارتباط رو در رو به صورت روایت محور بر اساس کانسپت تئاتر مستندِ ورباتیم و شیوه های بازنمایی مستندات واقعی برای آفرینش حقیقتی تامل برانگیز، شکل اجرایی متمایز و خلاقانه ای به اثر بخشیده است که اندیشه مخاطبان را به توجهی دقیق تر فرا می خوانَد . تمامی بازیگران و عوامل این اثر با هنرمندی و زحماتشان ،خوش درخشیدند.
اشاراتی درباره حسن مقدم:
حسن مقدم، نمایشنامه نویس کمدی،اجتماعی وانتقادی ،روزنامه نگار و دیپلمات ایرانی بود که در زمان حیات کوتاه بیست و هفت ساله ی خویش، توانست در عرصه نمایشنامه نویسی زبانزد و سرآمد دوران خویش باشد.او نخستین روشنفکر بیمناک از غرب زدگی بود که متوجه عواقب و خطرات بزرگ اجتماعی حاصل از آن شد. حسن مقدم مقامی سیاسی در سفارت ایران در مصر داشت . تحصیلات عالیه اش در زمینه علوم اجتماعی-سیاسی در سوئیس انجام شده بود. یکی از شخصیت‌های سیاسی داخل کشور که ... دیدن ادامه ›› توجه حسن مقدم را جلب کرده بود و در یادداشتهای روزانه اش درباره او نوشته ؛ محمد مصدق بود.مقدم از مصدق به دلیل مقاومتی که در مورد کودتا نشان داد، به عنوان انسانی آزاده یاد کرده است. مصدق نیز در دیداری با حسن مقدم افکار او را ستود و نقطه نظرهایش را درباره اصلاح امور ایران تایید کرده بود.مقدم با نمایشنامه جعفرخان از فرنگ برگشته به شهرت رسید.او در این نمایشنامه به موضوع تحجّر در اجتماع سنّتی و غرب زدگی ِجعفرِ فرنگ‌رفته در ایران می‌پردازد.این نمایش در هشتم فروردین ۱۳۰0 در سالن گراند هتل تهران به روی صحنه رفت و به علت توجه به تعصبات عامه‌ مردم و به سخره گرفتن متجددین، محبوبیت و شهرت زیادی پیدا کرد. اجرای این نمایشنامه در واقع نخستین تئاتر مدرن در ایران بود.
*اهمیت پرداختن به تئاتر مستند-ورباتیم با دیدگاه و رویکردهایی نوین در جامعه امروزی*
تئاتر مستند یکی از شاخه های تئاتر مدرن است که امروزه می توان آن را به مانند نوعی مبارزۀ اجتماعی برای بازآفرینی، شکل دادن و یادآوری تاریخ بر شمرد. تئاتر مستند در فرم بنیادینِ خود یعنی:" تئاتر ورباتیم" سرچشمه کشف حقیقت است که می تواند جریانات اجتماعی- سیاسی را بر گستره صحنه تیره و تار امروزی فرا خواند.تمایل به کشف حقیقت در ذات انسان آگاه ،هنگام رویارویی با هجوم مضامینی دروغین که نام مستند را به یدک می کشند ،حالت ذهنی تردید را در مخاطبان امروز بیدار کرده و منجر به کنکاش آن ها در پی حقیقت جوئی می شود. از نظر زیبایی شناختی نیز ، تئاتر مستند می تواند احساسات مخاطب را درگیر کند.تئاتر ورباتیم ، به تئاتر واژه به واژه و لفظ به لفظ نیز مشهور است و به طور گسترده یا منحصر بفرد از محتوای تصویری-صوتیِ ضبط شده و فیلمهای واقعی، شخصیتها و رویدادها استفاده کرده و به آن هویتی دراماتیک می بخشد. تئاتر مستند- ورباتیم همچنان که از جامعه تأثیر می پذیرد، قادر است که بر جامعه نیز تأثیرگذار باشد .کارگردان با توجه به موضوعِ منتخب خود در نمایشنامه اش، همواره این کارکردِ اجتماعیِ تئاتر مستند را برای ایجاد تأثیر کُنشگر بر مخاطب و ایجاد تفکر فعال جهت تغییر اجتماعی را در نظر دارد.ساختار ورباتیم ازتکنولوژی، متن و بازیگر تشکیل شده است، ارتباط میان این سه گزینه ،جایگاه و اهمیت میزانسن در فرآیند آفرینش اجرای ورباتیم و مخصوصاً هدایت بازیگران توسط کارگردان را روشن می سازد. شکل گیری و بررسی دقیق میزانسن همراه با هدایت بازیگران توسط کارگردان (آقای زاهدی)در تئاتر مستند ح.م یک پرتره ، به نحو احسن انجام شد.امروزه با گسترش شبکه های اجتماعی و عدم تمایل برخی افراد به مطالعاتِ مستندات تاریخی و یا نداشتن انگیزه و دقت لازم جهت تورق کتاب و مقالات ، بی ذوقی برای شرکت در سمینارهایی با موضوعات مستند تاثیرگذار در تاریخ ، فرهنگ و هنر ایران یا حتی شنیدن پادکست های مربوطه ،نیاز مبرم به پرداختن تئاتر مستند آن هم با شیوه ای به روز و شگردهایی خلاقانه که بتواند با شاکله ای تماشایی،مقبول و هوشمندانه مخاطبان را به سمت صحنه جذب کند و محتوای خود را در اذهان ماندگار سازد ،برای جامعه علمی-پژوهشی و فرهنگی-هنری احساس می شود.
*استفاده از ویدئو آرت و تکنیک چرخش ذهنی(mental rotation) ، ترکیبی شایسته و به موقع در تئاتر مستند ح.م یک پرتره*
در تکنیک چرخش ذهنی ( mental rotation ) ، ذهن ،اجسام را به حرکت دورانی درمی آورد تا به ما در تفهیم این که آنها در چه شکل و حالتی هستند و در کدام موقعیت (پلان، نمای روبرو یا نمای چپ و راست) قرار دارند کمک کند.چرخش ذهنی یک کارکرد شناختی بوده و در این تئاتر مستند به کمک ویدئو آرت ،شکیل و نوآورانه، جلوه گر شد.این روش تماشاگران را قادر می سازد تا دریابند که میز،تخت،حسن مقدم(با هنرمندی احمد افشاری) در چه فرمی قرار دارند و از کدام وَجهِ دو بعدی یا سه بعدی تغییر می یابند و به کمک ویدئو آرت بر پرده تصاویر نمایان می شوند . مراحل شناختی مجزایی در ذهن تماشاگران حاصل می شود که جالب و حائز اهمیت است.تماشاگران همزمان هم حسن مقدم را بر روی تخت به صورت نیم رخ و پوزیشن های مختلف خوابیدن و خم شدن بر میز کنار تختش می بینند و هم تصاویر دو بعدی و سه بعدی از نوشته ها ،عکس های مستند واقعی ، حضور متحرک و زنده حسن مقدم ( آقای افشاری) به صورت سایه بر پرده تصویر در مقیاسی کوچک تر از ابعاد واقعی یک انسان و نهایتاً سی تی اسکن ریه را مشـاهده می کنند که اغلب آهسته در چند محور چرخانده می شوند .این خلاقیتِ صورت گرفته در "ح.م یک پرتره"، دقت و سـرعت ذهـن تمـاشاگران را درگـیر می کند تا بتوانند مقایسه و تطبیق بین زوایای مختلف تصاویر ، اجسام و کاراکتر روی صحنه و تحرک و چرخش آنها را بر پرده تصویر به صورت پلان و نما از جهات مختلف بررسی کنند . در ابتدای نمایش، سرفه ی خونین ناشی از بیماری سل حسن مقدم بر روی کاغذ و میز کنار تختش را ناظریم و همزمان پاشیدن خون بر پرده تصویر را می بینیم .این نوآوری بسیار هماهنگ صورت گرفته و شایان تماشا و تامل برانگیز است.
*توجه به بخشی از مباحث تحلیل اجرایی و ماتریالیسم فرهنگی در تئاتر مستند ح.م یک پرتره *
روش تحلیل اجرایی به شیوه هایی می پردازد که افراد به وسیله آن می توانند به کُنش های آزادی دست بزنند که خـود خالق آن هستند و به افراد فرصت هایی می دهد تا از راه آن بتوانند محدودیت های اجتماعی و اقتصادی-سیاسی ِ عصر خویش را که در آن گـرفتار شده اند، به چــالش افکـنند."کنش های گفتاری "، "قدرتی پسابیانی" دارند که آن را "نیروی اجراگری" می نامیم.زیرا این نوع بیان مستلزم اجرای یک کنش است.ما در تئاتر مستند ح.م یک پرتره ،کنش های گفتاری را نظاره گریم که شامل انواع شرط،قول و قسم هستند. برای مثال دیالوگ هایی که میان حسن مقدم و دوستِ ادیب،شاعر مبارز و آزادیخواهش: ابوالقاسم لاهوتی (با هنرمندی رامتین روزبهان) در جریان است.لاهوتی گرچه گرایش سیاسی متفاوت برای مبارزه دارد اما عباراتی همچون شرط می بندم یا قول می دهم را از او هنگام جلب نظر و موافقت حسن مقدم برای انقلاب در راستای نجات مردم ایران از گرفتاری های زمانه خویش ،همراه با اشاراتش بر روی نقشه اصیل ایران شاهدیم. مقدم اذعان دارد انقلاب منجر به ریخته شدن خون مردم می شود و لاهوتی در پاسخ دلیل می آورد که " به هر حال رسیدن به آزادی بهائی دارد". در این نمایش تحقیق و تحلیل درستی از حسن مقدم توسط کارگردان صورت گرفته که هم آقای احمد افشاری (بازیگر نقش حسن مقدم) با آن عجین گشته و هم اکثر مخاطبان نیز می توانند در سالن نمایش،احساس تعلق به ویژگیهای خاص و دغدغه های این کاراکتر داشته باشند .این امر می تواند سبب شود که ما تماشاگران نیز با توجه به معضلات ،نیازها و مقتضیات جامعه امروزی خود، تا حدی به رنگ آن کاراکتر درآییم.